Tętnice szyjne i kręgowe zapewniają napływ krwi do mózgu, a ich choroby mogą prowadzić do niedokrwienia mózgu, w tym do udaru mózgu.
Prawa tętnica szyjna wspólna odchodzi od pnia ramienno-głowowego , a lewa bezpośrednio od łuku aorty. Obie tętnice szyjne wspólne dzielą się na wewnętrzna (prowadzi krew do mózgu) i zewnętrzną (prowadzi krew do mięśni i skóry twarzy). Tętnice kręgowe odchodzą obustronnie od tętnic podobojczykowych i w zewnątrzczaszkowym odcinku nie oddają większych gałęzi. Śródczaszkowo istnieją połączenia pomiędzy czteroma tętnicami, które zapewniają napływ krwi do całego mózgu nawet w przypadkach zamknięcia jednej z tętnic w odcinku zewnątrzczaszkowym.
Najczęstszą chorobą tętnic szyjnych jest ich zwężenie spowodowane zmianami miażdżycowymi. Zmiany miażdżycowe najczęściej występują w okolicy rozwidlenia tętnicy szyjnej wspólnej. Nawet niewielkie zwężenia mogą być przyczyną udaru z powodu tzw. wrzodziejących zmian, powodujących odrywanie ich fragmentów, które są przenoszone strumieniem krwi do tętnic mózgowych. Powoduje to ich zamknięcie i brak dopływu krwi do pewnego obszaru mózgu. Powstające nieodwracalne niedokrwienie i wyłączenie pewnych funkcji mózgu (udar mózgu). Inną przyczyną udaru może być tworzenie się skrzeplin przyściennych na zmianach miażdżycowych, mających nierówną powierzchnię. Oderwanie skrzepliny powoduje udar w podobnym mechanizmie, jak przy owrzodzeniu zmian miażdżycowych.
Czasami zmiany miażdżycowe są tak duże, że powodują zmniejszenie napływu krwi do mózgu, wówczas mówimy o istotnym hemodynamicznie zwężeniu. Typowymi objawami takiego zwężenia są epizody przemijającego niedokrwienia mózgu (występowania niedowładów, zaburzeń widzenia, czucia, mowy, innych objawów, które ustępują do 24 godzin, a w badaniach obrazowych nie są stwierdzane ogniska udarowe). Większość zwężeń jednak przebiega zupełnie bezobjawowo, a pierwszym objawem może być udar mózgu.
Zaburzenia przepływu w tętnicach kręgowych
Nieco inny mechanizm zaburzeń przepływu występuje w przypadku zaburzeń przepływu w tętnicach kręgowych. Najczęstszą jego przyczyną jest zwężenie lub niedrożność początkowego odcinka tętnicy podobojczykowej. Wówczas kierunek przepływu w tętnicy kręgowej odwraca się i krew płynie od tętnic śródczaszkowych poprzez tętnicę kręgową do dalszego odcinka tętnicy podobojczykowej, zapewniając ukrwienie kończyny górnej. Jednocześnie mniejsza ilość krwi trafia do tkanki mózgowej, prowadzi to do jej niedokrwienia i może być powodem objawów przemijającego niedokrwienia mózgu lub udaru. Powyższy stan nazywany jest zespołem podkradania.
Najbardziej rozpowszechnioną metodą rozpoznawania i diagnostyki zwężeń tętnic szyjnych jest ultrasonografia dopplerowska, która pozwala jednocześnie zobaczyć ew. zwężenie oraz dość dokładnie określić parametry przepływu krwi w tętnicach szyjnych i kręgowych. Połączenie obrazu z badaniem prędkości i kierunku przepływu daje najistotniejsze informacje, od których zależy dalsze postępowanie. Na podstawie zmiany prędkości i kierunku przepływu krwinek stwierdzany jest stopień zwężenia tętnicy szyjnej wewnętrznej. Obecnie najbardziej rozpowszechnionymi zasadami oceny są kryteria NASCET. Zwężenie >50% według NASCET powodują upośledzenie napływu krwi przez tętnicę, jednak dopiero zwężenia >70% mogą być odpowiedzialne za istotne niedokrwienie mózgu.
Leczenie zachowawcze stosowane u chorych bezobjawowych. Stosowane są leki przeciwpłytkowe, statyny. Chorzy są regularnie kontrolowani w ultrasonografii dopplerowskiej (co najmniej 1 raz na rok).
Leczenie operacyjne, czy wewnątrznaczyniowe jest stosowane u chorych ze zwężeniami tętnic szyjnych >70% według NASCET, którzy prezentują objawy niedokrwienia mózgu. Podobne zasady dotyczą zespołu podkradania. Są dwie zasadnicze grupy metod leczenia: otwarte (operacyjne usunięcie zmian miażdżycowych z tętnicy szyjnej poprzez jej nacięcie) oraz wewnątrznaczyniowe (rozszerzenie kanału przepływu w tętnicy balonem z wszczepieniem stentu). Wiele badań porównujących metody nie udowodniły wyższości którejś z nich. O wyborze metody najczęściej decydują czynniki anatomiczne oraz kliniczne. Po operacji chorzy powinni być obserwowani w USG Doppler w pierwszym i dwunastym miesiącach, a następnie raz na rok. W przypadkach występowania całkowitej niedrożności tętnicy szyjnej, zazwyczaj leczenie operacyjne nie jest stosowane ze względu na nadmierne ryzyko udaru w czasie operacji.
W przypadkach niedrożności lub zwężenia tętnicy podobojczykowej, powodującego zespół podkradania, zazwyczaj są stosowane wewnątrznaczyniowe techniki udrożnienia i angioplastyki balonowej tętnicy podobojczykowej z wszczepieniem stentu, w niektórych przypadkach uzasadnionym jest wykonanie przeszczepu pozaanatomicznego, omijającego miejsce niedrożności tętnicy lub innej operacji naczyniowej. Chorzy po zabiegach w zespole podkradania powinni być obserwowani w USG Doppler co najmniej raz na rok.
W celu uzyskania dokładniejszych informacji lub diagnostyki zwężeń wskazana jest konsultacja chirurga naczyniowego oraz wykonanie USG Doppler tętnic szyjnych i kręgowych. Tak, jak choroba w większości przypadków przebiega zupełnie bezobjawowo aż do momentu wystąpienia udaru mózgu, a badanie nie jest szkodliwe dla pacjenta, zasadną jest ocena tętnic szyjnych u osób po 60 roku życia z czynnikami ryzyka miażdżycy (palenie tytoniu, hiperlipemia, cukrzyca, wywiad rodzinny.