Lęk jest naturalnym stanem emocjonalnym, który ostrzega przed potencjalnym niebezpieczeństwem i mobilizuje do poradzenia sobie z tą sytuacją. Gdy ktoś na przykład widzi agresywnego psa, zwykle odczuwa lęk i przechodzi na drugą stronę ulicy, przez co unika jego potencjalnego ataku. Taki lęk pełni funkcję adaptacyjną – pomaga korzystnie rozwiązać napotykane problemy.

Kiedy mówimy o zaburzeniach lękowych?

O zaburzeniach lękowych mówimy wtedy, gdy lęk:

jest nasilony nieproporcjonalnie do okoliczności (paraliżujący lęk),
jest wywoływany neutralnymi, nie stwarzającymi niebezpieczeństwa bodźcami (na przykład jazdą pociągiem, widokiem ćmy, wchodzeniem do budynku szkoły),
trwa nieproporcjonalnie długo w stosunku do wywołującego go bodźca (na przykład po ominięciu agresywnego psa dziecko nie uspokaja się, ale odczuwa lęk nadal przez cały dzień),
zaburza codzienne funkcjonowanie dziecka,
towarzyszą mu nasilone objawy somatyczne,to jest lękiem dezadaptacyjnym, czyli utrudniającym radzenie sobie z codziennością.

Jakie postacie zaburzeń lękowych spotyka się u dzieci i młodzieży?

W okresie dzieciństwa i dojrzewania występują następujące postacie zaburzeń lękowych:

Lęk separacyjny

Jest prawidłowym zjawiskiem u dzieci do 3. roku życia, powinien stopniowo zanikać do 5. roku życia.
Dziecko odczuwa nadmierny lęk, gdy spodziewa się rozłąki z opiekunem, w trakcie okresu rozłąki lub nawet gdy tylko sobie taką rozłąkę wyobraża. Na próby separacji reaguje oporem, płaczem, czasem zgłasza dolegliwości somatyczne (różne bóle), „dzięki” którym ostatecznie nie dochodzi do rozłąki. Dziecko odmawia wychodzenia z domu bez opiekuna, nie chce wychodzić samo do szkoły (a czasem w ogóle odmawia chodzenia do szkoły), na podwórko, do kolegów; nie wyjeżdża samo na wycieczki szkolne lub robi to z wielkimi oporami. Bezpodstawnie zamartwia się, że opiekun zachoruje, umrze, będzie miał wypadek, miewa koszmarne sny o takich treściach. Dzieci cierpiące na lęk separacyjny często również nie chcą spać same, lecz z opiekunem.

Zaburzenie lękowe uogólnione

Występuje u 3–4,6% dzieci i nastolatków, w dzieciństwie równie często u dziewcząt i u chłopców, w okresie dojrzewania częściej u dziewcząt.
Dziecko nadmiernie zamartwia się mniej lub bardziej spodziewanymi wydarzeniami: „i co to będzie, gdy…, wyobraża sobie negatywne scenariusze dla spodziewanych sytuacji. Często szuka pociechy i zapewnień, że jego obawy się nie sprawdzą, ale nie uspokaja się, gdy je usłyszy. Odczuwa lęk o prawie stałym nasileniu, któremu towarzyszą: niepokój, nerwowość, rozdrażnienie. Dziecko łatwo się męczy, odczuwa zwiększone napięcie mięśniowe (jest „spięte”), ma trudności z koncentracją i problemy ze snem.

Zespół lęku napadowego (zaburzenie paniczne)

Zespół lęku napadowego dotyka 0,5–5% dzieci i nastolatków. Znacznie częściej występuje w okresie dojrzewania i częściej dotyczy dziewcząt.
Zaburzenie charakteryzuje się nawracającymi napadami paniki. Napad paniki, czyli nagły, bardzo silny lęk z towarzyszącymi objawami somatycznymi (duszność, kołatania serca, zawroty głowy). W trakcie ataku paniki dziecko ma poczucie całkowitej utraty kontroli nad sobą lub że „zaraz umrze”, co jeszcze bardziej wzmaga jego przerażenie. Napad paniki może pojawić się „znikąd” lub może wywołać go konkretny czynnik. Jeśli atak wystąpił bez określonej przyczyny, dziecko zazwyczaj boi się jego nawrotu i ten lęk paradoksalnie może wywołać kolejny napad paniki.

Fobie specyficzne

Zaburzenie lękowe w postaci fobii występuje u 2,5–9% dzieci i młodzieży, nieco częściej u dziewcząt.
Lęk skupiony jest wokół konkretnego przedmiotu, postaci lub sytuacji. Fobia może dotyczyć: zwierząt, owadów, zjawisk atmosferycznych, ciemności, hałasów, wysokości, ostrych przedmiotów, zastrzyków, widoku krwi, jazdy pociągiem, latania samolotem, i wielu innych czynników. W obecności tych bodźców lub gdy dziecko spodziewa się kontaktu z nimi, odczuwa nieracjonalny i nadmierny strach, który może nawet przyjąć postać napadu paniki. Młodsze dzieci mogą reagować na obiekt fobii płaczem, wybuchem złości, zamieraniem w bezruchu lub przywieraniem do opiekuna. Dziecko stara się unikać budzącego lęk czynnika.

Fobia społeczna

Zaburzenie to występuje równie często u chłopców i u dziewcząt, do 3. r.ż. jest przejawem prawidłowym.
Dziecko cierpiące na fobię społeczną przeżywa nasilony lęk w obecności nieznajomych osób i unika ich. W sytuacjach społecznych dziecko jest zakłopotane, ciągle zamartwia się jak postrzegają go inni. Jest bardzo skupione na tym, żeby zachować się poprawnie. Podczas rozmowy nie podtrzymuje kontaktu wzrokowego, mówi niewiele i cicho albo w ogóle unika rozmów z innymi, pozostaje „na uboczu”. W sytuacjach społecznych dziecko ma również somatyczne oznaki lęku – czerwienie się, pocenie, drżenie rąk.
W domu, wśród członków rodziny i dobrze znanych osób, dziecko zachowuje się zupełnie swobodnie i nie odczuwa lęku.
Unikanie sytuacji społecznych prowadzi do znacznych problemów z codziennym funkcjonowaniem. Dziecko boi się chodzić do szkoły, a w skrajnych przypadkach w ogóle odmówić wychodzenia z domu. Wycofanie ze środowiska rówieśniczego znacznie zaburza rozwój psychospołeczny.

Fobia szkolna

Zaburzenie powoduje u dziecka całkowitą odmowę pójścia do szkoły, wychodzenie ze szkoły po kilku lekcjach, chodzenie do szkoły „pod przymusem” – po długich porannych awanturach z rodzicami.
Występują nasilone objawy somatyczne tuż przed wyjściem do szkoły i często „uniemożliwiają” wyjście z domu.

Jakie są przyczyny zaburzeń lękowych?

W powstawaniu zaburzeń lękowych biorą udział czynniki biologiczne i genetyczne, na których działanie nakłada się wpływ czynników środowiskowych.

Należą do nich między innymi:

zaburzenia lękowe u opiekunów – dziecko „uczy” się od nich lękowego nastawienia do otoczenia i strategii radzenia sobie z problemami opartych na unikaniu, nabiera poczucia, że jest bezradne wobec napotykanych trudności,
styl wychowania – nadopiekuńczość, nadmierna krytyka lub nadmierne kontrolowanie dziecka,
brak poczucia bezpieczeństwa w relacji z opiekunami – na przykład gdy opiekunowie stosują przemoc,
doświadczenie odrzucenia lub przemocy ze strony rówieśników,
inne traumatyczne doświadczenia.

Bardzo często czynnikiem wyzwalającym objawy zaburzeń lękowych są zmiany w życiu dziecka: pójście do przedszkola, rozpoczęcie nauki w szkole, zmiana klasy lub szkoły, przeprowadzka do innej miejscowości.

Rozpoznanie

Lekarz psychiatra stawia rozpoznanie zaburzeń lękowych na podstawie wywiadu zebranego od dziecka i jego opiekunów oraz badania psychiatrycznego dziecka. Czasem dziecko w pierwszej kolejności trafia do psychologa, który również potrafi określić, na jakie zaburzenie cierpi młody pacjent. Zarówno lekarz, jak i psycholog, mogą posiłkować się różnymi kwestionariuszami i skalami, które są pomocne w stawianiu diagnozy oraz określaniu nasilenia zaburzeń.

Lekarz powinien wykluczyć zaburzenia somatyczne, których objawem mogą być stany lękowe. Należą do nich: choroby endokrynologiczne, hipoglikemia, astma, padaczka, zaburzenia neurologiczne, choroby serca. Zdarza się, że w tym celu lekarz psychiatra korzysta z konsultacji innych specjalistów. Stany lękowe z towarzyszącymi objawami somatycznymi mogą pojawić się w wyniku nadmiernego spożycia kawy lub napojów energetyzujących. Występują również po odstawieniu substancji psychoaktywnych (alkoholu, marihuany, amfetaminy), dlatego lekarz może zapytać młodego pacjenta o ich stosowanie i ewentualnie zlecić testy na obecność tych substancji we krwi lub w moczu.

Sposoby leczenia

Podstawową metodą leczenia zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży są oddziaływania psychoterapeutyczne. Należą do nich:

psychoedukacja dziecka i jego opiekunów – czyli zapewnienie im informacji na temat przyczyn, objawów i leczenia zaburzeń lękowych. Jest ona o tyle ważna, że niektóre objawy wyglądają dość przerażająco i młody pacjent oraz jego opiekunowie bardzo się obawiają, że świadczą one o poważnej chorobie. Niekiedy samo wyjaśnienie dziecku i jego opiekunom czym są zaburzenia lękowe znacznie zmniejsza poziom ich niepokoju i ułatwia dalsze interwencje terapeutyczne.
psychoterapia poznawczo-behawioralna – podczas której dziecko uczy się radzić sobie samodzielnie z poszczególnymi objawami, a także odkrywa „mechanizmy myślowe” (tzw. schematy poznawcze), które powodują jego lękową postawę oraz pracuje nad ich zmianą.
psychoterapia indywidualna o charakterze wspierającym,
terapia grupowa – bardzo wskazana szczególnie wtedy, gdy dziecko ma objawy fobii społecznej,
terapia rodzinna – umożliwia dostrzeżenie „lękowych wzorców myślenia” u innych członków rodziny oraz pracę nad ich zmianą, co przekłada się w pozytywny sposób na atmosferę domową i jest ważnym czynnikiem wspierającym dla dziecka; pomocna w rozwiązywaniu konfliktów i napięć w rodzinie,
metody relaksacyjne i ćwiczenia oddechowe – wskazane zwłaszcza w zaburzeniach lękowych z napadami paniki,
trening asertywności, treningi umiejętności społecznych – pomocne w leczeniu fobii społecznej.

Szczególnym problemem są zaburzenia lękowe, w przebiegu których dziecko odmawia chodzenia do szkoły, co skutkuje wieloma godzinami nieobecności na lekcjach. Rodzice, często wnioskują o nauczanie indywidualne dziecka w domu, ale taka forma może im jeszcze bardziej zaszkodzić! Wycofanie dziecka ze środowiska szkolnego umacnia je w przekonaniu, że trudnych sytuacji trzeba unikać zamiast je rozwiązywać. Późniejsza próba powrotu do nauki razem z klasą może okazać się o wiele trudniejsza – odnalezienie swojego miejsca w zżytej ze sobą społeczności klasowej po długiej nieobecności jest dużym wyzwaniem, a niepowodzenie może jeszcze bardziej nasilić lęk dziecka i jego niechęć do szkoły.

Aby skutecznie pomóc dziecku cierpiącemu na fobię szkolną, trzeba włączyć do współpracy szkołę – wychowawców, nauczycieli, pedagoga lub psychologa szkolnego. Należy dążyć do stworzenia dziecku ciepłej, życzliwej atmosfery w klasie. W początkowym okresie może być konieczne stopniowe wprowadzanie dziecka do zespołu klasowego, obniżenie wymagań, nieodpytywanie na forum klasy. Warto zadbać, aby dziecko miało możliwość zwrócenia się do psychologa lub pedagoga szkolnego, gdy nasilenie objawów lękowych będzie zbyt duże, aby samo sobie poradziło.

Farmakoterapię stosuje się wtedy, gdy same metody psychoterapeutycznie nie zapewniają wystarczających efektów lub gdy nasilenie objawów utrudnia rozpoczęcie jakichkolwiek oddziaływań psychoterapeutycznych. Farmakoterapia nigdy nie powinna być jedyną stosowaną metodą leczenia, tylko uzupełnieniem psychoterapii.

Czy zaburzenia lękowe można wyleczyć?

W większości przypadków zaburzenia lękowe u dzieci i nastolatków ustępują w wyniku odpowiedniego leczenia. Zdarza się, że delikatny „rys” lękowy u nich pozostaje, ale mimo tego w dalszym okresie rozwoju i dorosłości radzą sobie dobrze i funkcjonują prawidłowo.

Jeśli objawy są bardzo nasilone i uporczywe, to jest większe ryzyko, że młody pacjent nadal będzie cierpiał na zaburzenia lękowe w okresie dorosłości. Gorzej rokują również zaburzenia lękowe powikłane uzależnieniami od substancji psychoaktywnych.

Instagram Macromedica | Facebook Macromedica | ZnanyLekarz